نظامهای اقتصادینظام اقتصادی عبارت از مجموعه مرتبط و منظم عناصری است که به‌منظور ارزشیابی و انتخاب در زمینه تولید، توزیع و مصرف برای کسب بیشترین موفقیت فعالیت می‌کند. فهرست مندرجات۲ - نهادهای اساسی یک نظام اقتصادی ۲.۱ - عدالت اقتصادی ۲.۲ - آزادی اقتصادی ۲.۳ - مالکیت ۲.۴ - حقوق عوامل تولید ۳ - ویژگی‌های نظام اقتصادی ۳.۱ - کامل‌الإجرا بودن اصول و قواعد نظام ۳.۲ - پویا بودن نظام اقتصادی ۳.۳ - هدف‌دار بودن نظام ۴ - روش‌های بررسی نظام اقتصادی ۴.۱ - روش بررسی تاریخی ۴.۲ - روش بررسی تحلیلی ۴.۳ - روش بررسی عملکردی ۵ - مالکیت و انواع نظامهای اقتصادی ۶ - تفاوت مکتب و نظام اقتصادی ۷ - انواع نظام اقتصادی ۷.۱ - نظام اقتصادی سرمایه‌داری ۷.۲ - نظام اقتصاد سوسیالیستی ۷.۳ - نظام اقتصادی اسلام ۷.۳.۱ - اهداف نظام اقتصادی اسلام ۷.۳.۱.۱ - هدف عالی یا غایی ۷.۳.۱.۲ - اهداف میانی ۷.۳.۱.۳ - اهداف مقدماتی ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - مفهومشناسینظام اقتصادی مجموعه منظم عناصری است که میان آنها روابطی وجود داشته باشد و یا بتواند ایجاد شود و دارای یک هدف یا منظور باشد. [۱]
نمازی، حسین، نظامهای اقتصادی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم، ص۳۱-۳۳.
[۲]
نمازی، حسین، نظامهای اقتصادی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم، ص۳۷.
به‌عبارت دیگر نظام اقتصادی، مجموعه هماهنگ از نهادهای اجتماعی و حقوقی است؛ که در بطن آن، برخی وسایل سازمان‌یافته به پیروی از برخی از انگیزه‌های برتر به‌منظور برقراری تعادل اقتصادی مورد استفاده قرار گرفته می‌گیرد. [۳]
لاژوژی، ژوزف، نظامهای اقتصادی، ترجمه شجاع‌الدین ضیائیان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۵، چاپ دوازدهم، ص۱.
بر این اساس، نظام اقتصادی نیز یکی از زیر نظامهای اجتماعی است. واژه "اقتصادی" اشاره به بُعد (و نه قسم) خاصی از رفتارها و روابط مردم دارد؛ که براساس محاسبه هزینه و فایده و به‌منظور تامین معاش انجام می‌گیرد. اهداف کلان نظام اقتصادی می‌تواند عدالت اقتصادی، استقلال، رفاه عمومی، رشد و توسعه اقتصادی و اموری از این قبیل باشد. [۴]
میرمعزّی، سیدحسین، اسلام و نظام اقتصادی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال اول، پاییز۱۳۸۰، شماره ۳، ص۹۲.
واژه نظام به مفهوم خاص آن، سابقه طولانی ندارد. این واژه در سال‌های ۱۹۵۰ـ۱۹۵۶، با مطرح شدن تئوری عمومی نظام‌ها به‌وسیله برتالانفی (Ludwig Von Bertallanffy: ۱۹۰۱-۱۹۷۲)، زیست‌شناس آلمانی، مفهوم خاص خود را یافت و بعدها با کاربرد این تئوری در رشته‌های مختلف علوم، واژه‌هایی مانند نظام اقتصادی، نظام ارتباطات و نظام اطلاعات متداول شد. [۵]
مدنی، داوود، مقدمه‌ای بر تئوری‌های سازمان و مدیریت، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، ۱۳۷۳، چاپ چهارم، ص۲۲۱.
۲ - نهادهای اساسی یک نظام اقتصادیمهمترین نهادهای اساسی اقتصادی که باید در هر نظام تعریف شوند، عبارتند از: ۲.۱ - عدالت اقتصادیعدالت اقتصادی؛ که به‌منظور از بین بردن فقر مطلق و ایجاد توازن و تعادل نسبی بین اقشار جامعه برقرار می‌گردد. ۲.۲ - آزادی اقتصادیآزادی اقتصادی؛ مقصود این‌که انسان‌ها در انتخاب نوع و میزان تولید و در انتخاب نوع و میزان مصرف تا چه حد آزادی دارند. ۲.۳ - مالکیتنظر نظام، نسبت به مالکیت عوامل تولید و کالاها و خدمات مصرفی؛ ۲.۴ - حقوق عوامل تولیدحقوق عوامل تولید؛ یعنی این‌که هرکدام از عوامل چهارگانه تولید چه حقی را دارند. [۶]
رزمی، علی‌اکبر، نظامهای اقتصادی، مشهد، موحد، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۱۶-۱۷.
۳ - ویژگی‌های نظام اقتصادیویژگیهای نظام اقتصادی ععبارتند از: ۳.۱ - کامل‌الإجرا بودن اصول و قواعد نظامباید همه اصول نظام اقتصادی و قواعد آن به‌صورت کامل اجرا شود؛ تا نتایجی که نظام در دستیابی به آنها تمایل دارد، محقق شود. اجرای کامل هر نظام، مستلزم سازگاری همه‌ی عرصه‌های فعالیت در جامعه با مطالبات نظام است. ۳.۲ - پویا بودن نظام اقتصادینظام اقتصادی باید، نظامی پویا باشد؛ یعنی در آن، قانون ثابتی که همه جزئیات را شامل شود، وجود نداشته باشد؛ بلکه نظام باید فقط خطوط کلی و اصول اساسی را تعیین کرده، جزئیات دیگر را به جامعه واگذار کند؛ تا مطابق وضعیت، متغیر آنها به مرور زمان تعیین شود. ۳.۳ - هدف‌دار بودن نظامنظام اقتصادی دارای ارزش‌ها بوده و هدف‌دار شمرده می‌شود. به‌عبارت دیگر، نظام اقتصادی، مجموعه‌ی معینی از ارزش‌ها را برگزیده و به آن پایبند است. [۷]
منذر، قحف، دین و اقتصاد (نظام اقتصادی اسلام و علم تحلیل اقتصادی اسلام)، ترجمه سیدحسین میرمعزی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۴، شماره ۱۸، ص۱۷۱-۱۷۳.
۴ - روش‌های بررسی نظام اقتصادیروشهای بررسی نظام اقتصادی عبارتند از: [۸]
نمازی، حسین، نظامهای اقتصادی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم، ص۴۲-۴۳.
۴.۱ - روش بررسی تاریخیدر این روش، عوامل پیدایش، تغییر و تحوّل یک نظام اقتصادی به‌لحاظ تاریخی و نیز عواملی که موجب انهدام نظام اقتصادی است، مورد بررسی و توجه قرار می‌گیرند. ۴.۲ - روش بررسی تحلیلیدر این روش، مبانی فکری و اصول تئوریک نظام و همچنین نظریه‌های پذیرفته‌شده اقتصادی که در شکل‌گیری آن نظام، مؤثر بوده، به‌لحاظ منطقی، مورد بررسی قرار می‌گیرد و از این طریق، میزان انسجام، صحت و سقم اصول و نظریات نظام اقتصادی را به‌دست می‌آوریم. ۴.۳ - روش بررسی عملکردیدر این روش، عملکرد یک نظام اقتصادی، از یک طرف در ارتباط با هدف‌های همان نظام و از طرف دیگر با عملکرد سایر نظام اقتصادی مورد بررسی قرار می‌گیرد. آنچه در این بررسی مهم است، در نظر گرفتن شرایط و بنیان اقتصادی مثل شرایط جغرافیایی، جمعیّتی، اخلاقی و غیره است؛ که در عملکرد یک نظام اقتصادی، تاثیر چشم‌گیری دارد. ۵ - مالکیت و انواع نظامهای اقتصادیوجود هریک از شکل‌های مالکیت به‌صورت خصوصی، جمعی و یا دولتی، نظام اقتصادی خاصی را به‌وجود می‌آورد. میزان آزادی‌های فردی و به‌بیان دیگر عدم تمرکز و یا تمرکز اقتصادی انواع نظامهای اقتصادی را شکل می‌دهد. نوع مالکیت و سیستم برنامه‌ریزی پیوسته به‌عنوان دو معیار اصلی برای تعیین انواع نظامهای اقتصادی و تفکیک آنها از یکدیگر به‌کار می‌رود. با توجه به این دو معیار شش نظام اقتصادی مطابق جدول از یکدیگر تفکیک می‌شوند. [۹]
نمازی، حسین، نظامهای اقتصادی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم، ص۲۹۴.
البته این تفکیک صرفا به‌لحاظ نظری انجام شده و ممکن است که در عمل هیچ کشوری را نتوان یافت، که به‌صورت مطلق برنامه‌ریزی آن متمرکز یا غیر متمرکز بوده و یا فقط یک نوع مالکیت در آن وجود داشته باشد. همچنین نظامهای اقتصادی مانند موجود زنده تغییر و تحول می‌یابند. بنابراین جایگاه آنها در جدول متناسب با تحوّلات آنها تغییر می‌باید. بر این اساس با دو معیار فوق تنها می‌توان یک تقسیم‌بندی کلی از نظامهای اقتصادی به‌عمل آورد. ۶ - تفاوت مکتب و نظام اقتصادیمکتب، راه و رسمی است، که پیروان آن، برای رسیدن به کمال باید آن‌را پیموده و رعایت کنند و مکتب اقتصادی قواعدی اساسی است که با عدالت اجتماعی ارتباط دارد و وظیغه آن، ارائه راه‌حل‌هایی است که با مفهوم عدالت‌خواهی سازگار است. [۱۰]
صدر، محمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه ع. اسپهبدی، تهران، برهان، ۱۳۵۰ جلد دوم، ص۱۴-۱۷.
این شیوه، متکی بر اصول، عقاید، اهداف و انگیزه‌ها، قوانین و مقررات است. مکتب اقتصادی دانش تجربی نیست و به توضیح و تفسیر مشکلات اقتصادی نمی‌پردازد؛ بلکه مکتب، جهت‌دهنده به‌علم است و با ارائه انگیزه‌ها، آرمان‌ها، قوانین، مقررات و بایدها و نبایدها، آن علم را هدایت می‌کند. تجلّی عینی و نمود خارجی مکتب، نظام است که رسالت آن، اجرای اهداف مکتب است. به‌عبارت دیگر، تنظیم و هدایت فعالیت‌های اقتصادی و تقسیم آن میان افراد، بر طبق رهنمودهای مکتب، هنری است که نظام اقتصادی آن‌را بر عهده دارد. [۱۱]
سادات حسینی، سید حسین، نظام اقتصادی صدر اسلام، جزوه کلاسی، دانشگاه مفید، ۱۳۸۶، مقدمه، ص۲.
۷ - انواع نظام اقتصادیبهطور عمده سه نوع نظام اقتصادی در دنیای فعلی وجود دارد: ۷.۱ - نظام اقتصادی سرمایهداریاین نظام، بر مبنای مکتب‌های اقتصادی فیزیوکراتیسم، کلاسیک، جهان‌بینی فلسفی دئیسم (خداشناسی طبیعی)، ناتورالیسم (اصالت طبیعت) و لیبرالیسم اقتصادی (اصالت فرد و آزادی‌های فردی) شکل گرفته است. این نوع نظام، موفقیت بیشتر را در فراهم کردن زمینه برای حداکثر کردن سود در بازار می‌داند و ضمن تاکید بر همسویی منافع فرد و اجتماع، مکانیسم بازار را در برقراری تعادل اقتصادی کافی دانسته و هرنوع مداخله دولت را محکوم می‌کند. ۷.۲ - نظام اقتصاد سوسیالیستیبا پذیرش مکتب اقتصادی مارکسیسم و جهان‌بینی ماتریالیسم (اصالت ماده) و اصالت جمع، ابزار مادی تولید را به‌عنوان زیربنا و کلیه تحولات جامعه را به‌عنوان روبنا تابع پیشرفت و تکامل ابزار مادی تولید می‌داند. بیشترین موفقیت اجتماع، در تامین مصالح و منافع جامعه است، نه فرد. آزادی‌های فردی در زمینه‌های اقتصادی به‌نفع جامعه سلب می‌گردد و دولت به‌عنوان نماینده جامعه، برنامه‌ریزی را برعهده می‌گیرد. ۷.۳ - نظام اقتصادی اسلاماین نوع نظام، تحت تاثیر جهان‌بینی توحیدی و نگرش به فرد و جامعه است و بیشترین موفقیت را در ایجاد توازن میان منافع فرد و اجتماع و برقرار کردن همسویی میان این دو می‌داند. بر همین اساس، آزادی فردی را در یک محدوده به‌رسمیت شناخته و وظایف گسترده‌ای در زمینه ایجاد تعادل اقتصادی، توازن و تامین اجتماعی به‌عهده دولت گذاشته است. [۱۲]
نمازی، حسین، نظامهای اقتصادی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷، چاپ پنجم، ص۴۰.
۷.۳.۱ - اهداف نظام اقتصادی اسلامنظام اقتصادی اسلام سه نوع هدف دارد: ۷.۳.۱.۱ - هدف عالی یا غاییهدف عالی نظام اقتصادی اسلام در سطح کلان، رفاه عمومی است؛ یعنی تاکید بر این‌که همه مردم در جامعه‌ی اسلامی باید به حد رفاه مادی لازم برسند. به‌لحاظ نظری، راهکارها و تدبیرها، برای رفع فقر و پدیدآوردن رفاه برای همه مردم، تفاوت‌هایی بین نظام اقتصادی اسلام و دیگر نظامهای اقتصادی وجود دارد. ۷.۳.۱.۲ - اهداف میانیعدالت، امنیت و رشد اقتصادی و بارور ساختن استعدادهای طبیعت برای تامین نیازها و رفاه بشر از اهداف میانی اقتصاد اسلامی است. به‌یقین می‌توان اظهار داشت که هیچ نظام اقتصادی در طول تاریخ سامان نیافته، مگر آن‌که عدالت و رشد اقتصادی و آبادانی تمام بخش‌های اقتصادی از اهداف آن باشد؛ به‌همین سبب، هر نظامی برای دستیابی به اهداف مورد نظرش تلاش‌های فراوانی را پی می‌گیرد. ۷.۳.۱.۳ - اهداف مقدماتیاهداف مقدماتی، برنامه‌هایی است که نظام اقتصادی، برای وصول به اهداف میانی و نهایی پیش می‌گیرد. این اهداف ضرورتی ندارد که به‌طور مستقیم از ناحیه‌ی آموزه‌های دینی تایید شوند؛ بلکه لازم است دارای دو ویژگی باشند: ا. برای تحقّق اهداف میانی و نهایی نظام اقتصادی باشند؛ ب. باید در چارچوب موازین اسلامی باشند. با توجه به دو ویژگی پیشین می‌توان ادعا کرد که اهداف مقدماتی محدود نیست و افزون بر آن ممکن است به حسب وضعیت اقتصادی، متفاوت باشند. برخی از این اهداف عبارتند از: ایجاد فرصت‌های شغلی، تثبیت سطح عمومی قیمت‌ها و غیره. [۱۳]
یوسفی، محمدعلی، ابهام در اهداف نظام اقتصادی اسلام، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره ۲۳، ۱۳۸۶، ص۱۱۷-۱۳۴.
۸ - پانویس
۹ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نظام های اقتصادی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۲/۲۳. رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه | نظام های اقتصادی
|